Franks Filmtip: ‘Een karakterstudie en lessen in normen en waarden, de film zet je nog steeds aan het denken’

BREDA - Wekelijks belicht filmliefhebber Frank Spreuwenberg een film die in een van de Bredase bioscopen draait. Nu de bioscopen gesloten zijn, kiest Frank voor een film die te streamen is. Deze week is dat ‘12 Angry Men’. Te zien bij Pathethuis.nl.

Al sinds jaar en dag vindt in Amerika de berechting van de meest ernstige misdrijven, zoals moord, niet plaats door beroepsrechters, maar door een jury, door gelijkgestemden (‘Peers’). In feite is de film 12 Angry Men uit 1957 (in Nederland bekend als: De twaalf gezworenen) een ode aan dit rechtssysteem. Een jury oordeelt alleen over schuldig of onschuldig. De strafmaat wordt door de rechter bepaald. Elke Amerikaanse staatburger is verplicht als jurylid op te treden als hij of zij wordt aangewezen. Die aanwijzing vindt (tamelijk) willekeurig plaats. Zo ook in deze film die de kijker op het gebied van normen en waarden als het ware tot zelf-evaluatie dwingt.

Moord

In een achterbuurt van een onbenoemde stad in de VS is een man vermoord. Zijn zoon van achttien jaar wordt van de moord beschuldigd. Van de rechtszaak en het daarbij door de officier van justitie geleverde bewijs zien we niets. We horen alleen de rechter aan de juryleden vragen te oordelen over schuldig of onschuldig. En dat het oordeel uitsluitend unaniem mag zijn, want op moord met voorbedachten rade staat de doodstraf. Bij redelijke twijfel, dus als twijfel kan worden beredeneerd, dient het oordeel te luiden: niet schuldig. Eigenlijk moeten de juryleden dus voor God spelen, het leven van de tiener ligt in hun handen.

We zien de juryleden na een rechtszitting van zes dagen de raadkamer van de rechtbank binnen schuifelen. Ze zijn allemaal man en wit, maar hun achtergronden en beroepen lopen uiteen. De voorzitter van de jury is gymleraar. De jury bestaat verder uit een klerk bij een bank, een zakenman, een beursmakelaar, een werkloze bewoner van een achterbuurt, een huisschilder, een vertegenwoordiger, een architect, een oude man zonder beroep, een garagehouder, een horlogemaker (hij is een migrant uit Europa) en een reclameman.

Twijfels

Bij de start van hun beraad zijn de meeste juryleden het er over eens dat de verdachte schuldig is. Alleen de architect (Henry Fonda) twijfelt. Gestoken in een wit pak erkent hij dat de aanwijzingen die de officier heeft aangedragen sterk zijn. Het alibi van de zoon is, dat hij in de bioscoop zat op het moment van de moord. Maar bij zijn eerste verhoor door de politie, diep in de nacht, kan hij de titel van de film of namen van acteurs niet noemen. En er zijn verklaringen van getuigen. De onderbuurman heeft een ruzie tussen vader en zoon gehoord en de zoon zien wegrennen. En de overbuurvrouw heeft hem stekende bewegingen zien maken. Toch twijfelt de architect. Want is het motief nou zo sterk? De jongen had die avond ruzie met zijn vader, er zijn zelfs klappen gevallen. Maar was dat voldoende reden om zijn eigen vader dood te steken, want klappen vielen er vaker?

In de eerste ronde stemmen elf juryleden voor schuldig. Alleen de architect stemt onschuldig. Niet omdat hij wéét dat de zoon onschuldig is, maar omdat hij níet weet of hij schuldig is en er over wil praten. De gesprekken die volgen zijn fascinerend. Bedaarde betogen en uithalen op hoge toon wisselen elkaar af. Er dreigt zelfs een handgemeen, maar er is ook verzoening. Het beraad bevat geen moreel oordeel over de moord, wat toch wel denkbaar zou zijn bij een vadermoord, maar gaat alleen over het bewijs. Dan blijkt weer eens dat alle details van belang zijn. Hoe steek je eigenlijk met een stiletto, naar boven of naar beneden? Ook belangrijk: het slepende been van de onderbuurman en de klemmende bril van de overbuurvrouw. Maar vooral opvallend zijn de verschillende karakters van de juryleden. Wat vinden ze belangrijk en welke moraal houden ze er op na? De immigrant heeft heldere argumenten maar die accepteert de autochtone Amerikaan niet zomaar. Het ene jurylid waait met alle winden mee, de ander wil alleen maar zo snel mogelijk weg. Een derde heeft eenvoudig een afkeer van mensen uit achterbuurten. De architect is standvastig en beredeneert zijn twijfel. Maar ook de beurshandelaar houdt zijn rug recht en wijst op de harde feiten.

Screenshot YouTube

Symboliek

12 Angry Men zit vol symboliek. De juryleden hebben alleen een nummer, geen naam, wat staat voor een onafhankelijk oordeel. De film geeft inzicht hoe, ondanks de grote verschillen, door overtuiging toch tot consensus kan worden gekomen. Maar vooral hoe één persoon het verschil kan maken. 12 Angry Men was voor Sidney Lumet zijn debuut als filmregisseur. Daarvóór was hij cameraman. Hij paste nieuwe cameratechnieken toe. Omdat de film zich afspeelt in één ruimte, de jurykamer, moest de film bij de kijker een claustrofobisch gevoel oproepen. Voor dat effect maakt hij in het eerste deel gebruik van groothoeklenzen, waarmee afstand tussen de juryleden wordt gesuggereerd. In het tweede deel gebruikt hij telelenzen voor close-ups, waardoor de diepte tussen de juryleden wordt verkort en ze zweterig tegen elkaar lijken te plakken.

- In Amerika en Engeland spreken jury’s verdachten vaker vrij dan beroepsrechters.

- Nederland kent, in tegenstelling tot België, geen juryrechtspraak. Daar wordt wel eens voor gepleit in Nederland omdat lekenrechtspraak het rechtsbewustzijn van de burger versterkt.

- De samenstelling van de jury in 12 Angry Men - een doorsnee van de witte Amerikaanse samenleving in de jaren vijftig – werd toen zó divers geacht dat die het vertrouwen in de rechtspraak zou vergroten. Maar nu laat die samenstelling vooral zien hoe de opvattingen over de samenleving sindsdien zijn veranderd. Een jury zonder vrouwen en alleen maar wit, zou in de huidige tijd juist wantrouwen opwekken.

Regie: Sidney Lumet

Met: Henry Fonda, Lee J. Cobb, George Voskovec e.a.