De Koepel: Van bejaarde SS’ers tot ontsnapping met lepel

CENTRUM – Penitentiaire inrichting de Boschpoort, in de volksmond de Koepel, gaat zijn functie als gevangenis te verliezen. Daarmee gaat een stuk spraakmakende geschiedenis verloren. Menigmaal zorgde incidenten in Breda voor landelijke opschudding. De geschiedenis van De Koepel in vogelvlucht.

Update 21 maart 2013: Teeven: Koepel Breda per 2016 dicht

De bouw van de Koepelgevangenis, een ontwerp van Johan Frederik Metzelaar, werd afgerond in 1886. Dit jaar wordt het 125 jaar jubileum gevierd en dat zou dus wel eens het laatste kunnen zijn als huis van bewaring. Het gebouw, dat in 2001 als rijksmonument werd aangewezen blijft voor Breda behouden, maar roemruchte verhalen zal het waarschijnlijk niet meer voortbrengen.

Praten via muren
De gevangenis aan de Nassausingel kent in Arnhem en Haarlem twee evenbeelden. Het bijzondere aan de gebouwen is de filosofie achter de architectuur. De Brit Jeremy Bentham bedacht het zogenaamde panopticum-concept, waarin de bewakers de gevangenen altijd in de gaten kunnen houden. Ook maakt de vorm van het gebouw het mogelijk via de muren te communiceren door vlak langs de wand te praten. Werknemers kunnen elkaar van de ene naar de andere kant makkelijk verstaan.

Meer bijzonder is een ander detail. In het midden van de koepel zit een ruimte voor bewakers met geblindeerd glas. Gevangenen hebben daardoor geen idee of iemand aanwezig is en nemen niet het risico zich te misdragen. Daardoor heb je in theorie geen bewakers nodig, zo bedacht Bentham in 1792.

Ontsnappen op filmavond
Het markante gebouw dat tot een van de Bredase 'landmarks' hoort, kent ook markante verhalen. Zeker na de Tweede Wereldoorlog toen er een groot aantal oorlogsmisdadigers werd opgesloten. In 1952 begon het al goed. De ‘Zeven van Breda’, die tot levenslang waren veroordeeld vanwege het tijdens de oorlog met de Duitsers heulen, ontsnapten met kerst tijdens een filmavond.

De zeven bereikte nog die zelfde avond Duitsland waar ze een boete werd opgelegd voor illegale grensovergang. Daarna werden ze direct in vrijheid gesteld. Het leidde tot verontwaardigde reacties door heel het land. Daarna werden de muren van de gevangenis opgehoogd en wachttorens aangebracht.

De tunnel en de lepel
In de jaren zestig en zeventig kwamen de 'Vier van Breda' in opspraak. Deze Duitse oorlogsmisdadigers werden oud en de vraag of ze hun straf moesten uitzitten werd meerdere malen in de Tweede kamer gesteld. Uiteindelijk mocht een ‘doodzieke’ Willy Lages vertrekken. Hij bleef uiteindelijk nog vijf jaar leven. De foute inschatting betekende dat Franz Fischer en Ferdinand aus der Fünten tot 1989 moesten wachten op gratie. Joseph Kotälla stierf in 1979 in Breda.

Het laatste spectaculaire geval dat plaats vond in de Koepelgevangenis speelt zich af in 2010 toen Hulda Kiel op een wel heel originele manier ontsnapte. De gevangene gebruikte het ‘klassieke’ instrument de lepel om een tunnel te graven. De vrouw verbleef maar drie dagen in vrijheid, voordat ze werd opgepakt en teruggestuurd naar de Boschpoort.

(Dit verhaal werd eerder gepubliceerd op 24 november 2012)